مقدمه:
از آیات قرآن و روایات استفاده می شود که نماز شب از مستحباتی است که سخت مورد تأکید قرار گرفته و آثار عمیق و گسترده ای در روح و روان و اعمال و دنیا و آخرت انسان دارد. خداوند متعال در قرآن کریم، سوره سجده، آیه ۱۶ و ۱۷ می فرماید:

«تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ینفقون، فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قره اعین جزاء بما کانوا یعملون» ؛

«پهلوهای آنها از بستر خواب فاصله می گیرد (از خواب بر می خیزند) و پروردگارشان را از روی بیم و امید می خوانند و از آنچه به آنان داده ایم انفاق می کنند. هیچ کس نمی داند که به پاداش عملشان چه چشم روشنی ها برای آنان پنهان و ذخیره شده است».

اگر در فضیلت شب زنده داری و نماز شب چیزی جز همین یک آیه نبود برای اهل ایمان کافی بود که همه روز را به انتظار آمدن شب و خلوت با دوست باشند.

کیفیت نماز شب
کیفیت نماز شب به طور اختصار: نماز شب مجموعا یازده رکعت است که ده رکعت آن به صورت پنج نماز دو رکعتی خوانده می شود. هشت رکعت اول را به نیت نافله شب می خوانند و دو رکعت بعد را به نیت نماز (شفع ) و یک رکعت آن را به نیت نماز (وتر).

مستحبات نماز شفع و وتر
چون ذکر تمام مستحبات مقدور نیست به بیان مستحبات  رکعت آخر نماز شب (نماز شفع و وتر) اکتفا می کنیم . در نماز شفع در رکعت اول حمد و سوره ناس و در رکعت دوم حمد و سوره فلق بخواند و بعد از فراغ از نماز شفع خواندن دعای «الهی تعرض لک فی هذا اللیل المتعرضون ...» 

مستحب است که در مفاتیح در اعمال شب نیمه شعبان مذکور است و بعد نماز وتر را شروع می کند و بعد از حمد سه مرتبه سوره توحید و سوره های ناس و فلق هر کدام یک مرتبه می خواند و قنوت می گیرد.

و هر دعایی که دوست دارد می خواند و مستحب است که انسان در قنوت آن از خوف خدا گریه کند و اگر گریه اش نیاید تباکی کند; یعنی, انسان حالت گریه را به خود بگیرد و مستحب است که دعا برای برادران مؤمن خود کند.

و مستحب است که چهل نفر را نام ببرد که کسی که برای چهل مؤمن دعا کند دعایش مستجاب می شود و سزاوار است که هفتاد مرتبه «استغفرالله و اتوب الیه» بگوید و سزاوار است که دست چپ را به دعا بلند کند و استغفار را به دست راست بشمارد.

و بعد از استغفار از حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) روایت شده که هفت مرتبه می خوانده است «هذا مقام العائذ بک من النار» و حضرت امام سجاد(علیه السلام) در نماز وتر سیصد مرتبه «العفو» می گفته است و البته مستحبات دیگری هم هست که در صورت امکان به کتاب «شمع سحر» نوشته سید احمد فهری و یا مفاتیح الجنان مراجعه کنید.

آثار دنیوی و اخروی نماز شب
و اما نتایج دنیوی و اخروی نماز شب که از روایات استفاده می شود: نماز شب باعث صحت بدن و کفاره گناهان روز و برطرف کننده وحشت قبر است. روی را سفید و بوی را پاکیزه و روزی را جلب می نماید والبته روایات در این باب بسیار است و ما به همین مقدار بسنده می کنیم.

اصل نماز شب
اصل نماز شب همان یازده رکعت است. البته می تواند به همین مقدار بسنده کند و به مثل نماز صبح این یازده رکعت را به جا آورد ولکن عاشقان و سالکان طریق دوست هیچ گاه به این مقدار بسنده نمی کنند و مستحبات آن را هم به جا می آورند.

آداب نماز شب
قنوت از آداب نماز مى‌باشد و حتى در نمازهای واجب نیز مستحب است. بنابراین اگر کسى آن را به جا آورد فضیلت آن را درک کرده و اگر به جا نیاورد، به نماز شب او نقصى وارد نشده است.
حال طلب مغفرت براى چهل مؤمن و یا سیصد مرتبه «العفو» و ... همه از آداب نماز شب محسوب مى‌شوند نه از اصل آن. مقصود از چهل مؤمن نیز چهل مسلمان است نه مؤمن کامل، و اگر کمتر و یا بیشتر نیز شد اشکالى ندارد.

وقت فضیلت نماز شب
افضل آن است که نماز شب به هنگام سحر خوانده شود و هنگام سحر عبارت است از یک سوم آخر شب و هر قدر به صبح نزدیک تر باشد افضل خواهد بود.

وقت نماز شب
وقت نماز شب از نصف شب تا هنگام فجر دوم یعنی وقت نماز صبح ادامه دارد و در این فاصله هر وقت بخوانند اشکال ندارد گرچه گفته اند هر چه به نماز صبح یعنی فجر نزدیک باشد بهتر است و برای جوان ها و کسانی که می ترسند خواب بمانند می توانند آخر شب قبل از خواب نماز شب را بخوانند

وقت نماز شب از نصف شب تا هنگام فجر دوّم یعنی وقت نماز صبح ادامه دارد و در این فاصله هر وقت بخوانند اشکال ندارد گر چه گفته اند هر چه به نماز صبح یعنی فجر نزدیک باشد بهتر است و برای جوان ها و کسانی که می ترسند خواب بمانند می توانند آخر شب قبل از خواب نماز شب را بخوانند، ولی اگر آن هم ممکن نشد می توانند در بین روز هر وقت توانستند قضای آن را بخوانند.

خوب است هنگامی که نیمه شب برای نماز بیدار شد به آسمان نگاه کند و این آیات را بخواند:

«إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ. الَّذِینَ یذْکرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَکرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَک فَقِنا عَذابَ النَّارِ. رَبَّنا إِنَّک مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ. رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً ینادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کفِّرْ عَنَّا سَیئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ. رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِک وَ لا تُخْزِنا یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّک لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ»[1].

نماز شب مجموعاً یازده رکعت است که ده رکعت آن به صورت پنج نماز دو رکعتی (مانند نماز صبح) خوانده می شود. هشت رکعت اوّل را به نیت نافله شب می خوانند و دو رکعت بعد را به نیت نماز (شفع) و یک رکعت آن را به نیت نماز (وتر).

نتیجه:
برای نماز شب می‌توان به نماز شَفْع و وَتر اکتفا کرد، بلکه هنگام تنگی وقت می‌توان تنها به نماز وتر اکتفا نمود.

وقت نماز شب از نیمه شب شرعی تا فجر صادق است. و هنگام سحر از سایر مواقع بهتر (دارای فضیلت بیشتر) است و تمامی ثلث آخر شب سحر محسوب می‌شود. و افضل از آن خواندن نماز شب نزدیکی‌های سحر خوانده شود.

جایز است انسان نماز شب را نشسته بخواند. ولی اگر می‌خواهد نشسته بخواند بهتر آن است که هر دو رکعت نشسته را یک رکعت ایستاده حساب کند.

مسافر و کسی که برای او سخت است نافله شب را بعد از نصف شب بخواند، می‌تواند آن را در اول شب بجا آورد.

خواندن سوره در رکعت‌های نماز شب لازم نیست و می‌تواند فقط به خواندن سوره حمد اکتفا کند. (گرچه با سوره فضیلت بیشتری دارد) هم چنین قنوت در رکعت‌های دوم مستحب است و می‌تواند بدون قنوت بخواند.

نماز وَتر یک رکعت است و می‌شود آن را بدون قنوت به جا آورد.لازم نیست همه یازده رکعت را پشت سر هم بخواند و در چند نوبت خواندن بهتر است.

انجام کم و زیادهای اشتباهی در نماز مستحب، سجده سهو ندارد.اگر مشغول نماز شب بود و هنگام اذان شد، اگر چهار رکعت از نماز شب را خوانده می‌تواند بقیه نماز شب را سبکتر بخواند.

و اگر هنوز چهار رکعت از نماز شب نخوانده، همان دو رکعتی را که شروع کرده تمام می‌کند و پس از آن دو رکعت نافله صبح را می‌خواند و سپس دو رکعت نماز صبح واجب را می‌خواند و پس از آن، باقیمانده نماز شب را قضا می‌کند.

قضای نماز شب بر تقدیم آن یعنی پیش از نیمه شب خواندن برتری دارد. بنابر این اگر می‌داند که قضای نماز شب از او فوت نخواهد شد قضا اولویت دارد.[

پی نوشت:
۱ . آل‏عمران(3)، آیات 194-/ 190
منبع:
wikiporsesh.i
https://fa.wikifeqh.ir/
https://fa.wikishia.net/view
حوزه نت
* این مقاله در تاریخ 140/2/8 بروز رسانی شده است.